آقای معارف پناه خاطرنشان ساختند که اجرای برنامه های آموزشی و فرهنگ سازی مشخصا باعث تاثیرپذیری مردم شده. چنانچه از حدود بیش از ۳۰ شکارچی مجوزدار این منطقه، حداقل ۷۰ الی ۸۰ درصد رغبت به شکار خصوصا در محدوده تالاب ندارند. وی افزود زمین های اطراف تالاب همیشه از این نظر مهم بوده که بتوانند آب سالمی را تحویل خود تالاب بدهند و از این نظر هم بالاخص کشاورزان همراهی و همگامی لازم را داشته اند.

دهیار روستای قره داغ آقای سید واحد جمشیدی، پرندگان رکورد شده در تالاب را حدود ۷۵ گونه از ۱۱ خانواده مختلف عنوان کرده و می گوید: «تعدادی از این پرندگان بومی و تعدادی دیگر نیز در فصول مختلف به تالاب مهاجرت می کنند البته چنانچه گونه های خشکی زی نیز به این معادله افزوده شوند، تعداد گونه ها به بیش از ۱۸۰ مورد می رسد.

ستیز دائمی انسان ها با طبیعت شاید همان خاک کویی است که همه نسل ها بر فرق سر از بهر مباهات برند. هنوز هم که هنوز است در نظر برخی از ما تالاب همان مرداب، باتلاق، گنداب یا هرزآبی است که تنها با اندکی غفلت ما را به کام نیستی خواهد کشید یا شاید همان لجنزاری است که غیر از نشو و نمای حشرات و شیوع بیماری هایی همچون مالاریا منفعت دیگری ندارد. اما آیا نباید دستی هم برای آشتی با این عرصه نام آشنا اما کمتر شناخته شده نگه داشت؟ صحبت از نقش تالاب ها در کنترل سیلاب و توفان، تغذیه آب های زیرزمینی، پاکسازی مواد سمی از منابع آب زیرزمینی نظیر نیترات، حفظ میکروکلیمای محلی و ایجاد بانک ژن بی تردید مباحث مهمی است اما منظور از این نوشتار نیست. این مقاله تنها جستار مختصری است بر فعالیت های ستودنی مردمی که خاضعانه و دلسوزانه دست در دست طبیعت گذاشتند، سختی کشیدند اما به سرمنزل مقصود رسیدند. جامعه محلی روستای قره داغ مهاباد ظرف چند سال گذشته موفق شده که فصل های ارزشمندی را نه تنها در تاریخچه حیات تالاب کانی برازان بلکه حتی در تغییر سیستم معیشتی به ثبت برساند. تالاب کانی برازان واقع در استان آذربایجان غربی که تحت عنوان بیست و چهارمین تالاب بین المللی کشور در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده، اینک دیگر تنها یک مکان طبیعی و فرهنگی باارزش نیست بلکه به واقع تالابی انسان محور است. آموزش و ترویج فرهنگ زیست محیطی امروز در این روستا به حدی پیشرفت کرده که حتی برخی کارشناسانی که در گذشته همگام طرح های مطالعاتی و آموزشی این مردم بودند، اکنون آنها را نه تنها آگاه بلکه حتی توانمند در راستای الگوسازی برای دیگر جوامع محلی می دانند. آنچه در ادامه می خوانید، روایت همزیستی مسالمت آمیز مردم روستای قره داغ با تالاب کانی برازان نخستین سایت پرنده نگری کشور است.

کانی برازان قلب تپنده قره داغ

تالاب کانی برازان واقع در شمال جاده مهاباد – میاندوآب یکی از مهم ترین تالاب های جنوب دریاچه ارومیه است که آب خود را از چشمه ها، بارندگی و روان آب های سطحی سالانه تامین می کند. روستای قره داغ نیز در دو کیلومتری جنوب تالاب کانی برازان واقع است و جمعیت آن حدود ۱۰۱۵ نفر تخمین زده شده. شغل اکثر مردم این منطقه دامداری و کشاورزی است. قره داغ از نظر لغوی به معنای کوه سیاه یا سیاه کوه است و وجه تسمیه آن را باید در کوه سیاهرنگ مجاور روستا که در زبان محلی به شاخراش موسوم است، جست وجو کرد. تالاب کانی برازان نه تنها یکی از پناهگاه های مهم حیات وحش در آذربایجان غربی به شمار می رود بلکه حتی با توجه به شرایط خاص محیطی و توده های نیزار، هر ساله پذیرای تعداد قابل توجهی از جمعیت پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی نیز است. کانی برازان در اواخر سال ۸۳ به عنوان منطقه شکار ممنوع و در ۲۶ آبان سال ۸۶ با توجه به پتانسیل های خاص به عنوان نخستین سایت پرنده نگری کشور معرفی شد. در عین حال این تالاب در اسفند سال ۸۹ تحت عنوان پناهگاه حیات وحش به شبکه مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست افزوده شد. در گذشته پوشش انبوه گیاهان تالابی از جمله نی و جگن در محدوده تالاب به چشم می خورد اما امروز از وسعت آن تا حد قابل توجهی کاسته شده. تالاب نام خود را از چشمه یی (چشمه در زبان محلی کانی گفته می شود) در گوشه شرقی و قلب کوه گرفته که در زمان های دورتر آبشخور دام های روستاییان و جمعیت قابل توجهی از گله های گراز (در زبان محلی براز) بوده و به همین مناسبت در نزد مردم محلی به چشمه گرازها یا کانی برازان مشهور شده. علاوه بر این تالاب با عنوان «بحر (دریای) روستای قره داغ» نیز خوانده می شده که بعدها به واسطه زهکشی و تقسیم آن به دو بخش شمالی و جنوبی این واژه عملاکاربرد خود را از دست داده. در بخش انتهایی تالاب دو دریچه برای خروجی و حفظ ارتفاع مناسب آب تعبیه شده که امروزه جامعه محلی از آنها برای کنترل میزان آب استفاده می کند.

اسرار کانی برازان و قره داغ

دهیار روستای قره داغ آقای سید واحد جمشیدی، پرندگان رکورد شده در تالاب را حدود ۷۵ گونه از ۱۱ خانواده مختلف عنوان کرده و می گوید: «تعدادی از این پرندگان بومی و تعدادی دیگر نیز در فصول مختلف به تالاب مهاجرت می کنند. البته چنانچه گونه های خشکی زی نیز به این معادله افزوده شوند، تعداد گونه ها به بیش از ۱۸۰ مورد می رسد که می تواند تاکیدی بر اهمیت تالاب باشد. تالاب کانی برازان تحت مدیریت سازمان حفاظت از محیط زیست آذربایجان غربی است اما سازمان در مدیریت خود تاکید ویژه یی هم بر مشارکت جامعه محلی خصوصا در اجرایی شدن هرچه بیشتر طرح های حفاظتی دارد.» وی می افزاید: «در حال حاضر ساکنان حاشیه تالاب از نظر اقتصادی بیشتر به سمتی می روند که متکی بر درآمدهای ناشی از صنعت اکوتوریسم و بوم گردی باشند که این مساله در عین حال اهرم موثری برای حفاظت از تالاب تلقی می شود. تعیین حقابه تالاب، توقف شکار و تغذیه داوطلبانه پرندگان در طول فصل سرما از جمله راهکارهای موثری است که مردم با آغوش باز پذیرای آنها شده اند. به عنوان مثال تنها در زمستان سال گذشته و در دمای تقریبا منفی ۱۵ درجه، تغذیه دستی پرندگان حدود پنج یا شش بار توسط اهالی روستا انجام شد.» ایشان همچنین به حفظ و حمایت مردم محلی از لک لک ها در داخل بافت روستا اشاره کرده و یادآور می شود که در حال حاضر روستای قره داغ پذیرای حدود ۵۰ جفت لک لک است که خوشبختانه روز به روز نیز بر تعداد آنها افزوده می شود. این مورد را شاید بتوان در میان روستاهای آذربایجان غربی نوعی استثنا به حساب آورد.

طرلان شیفته پرواز در کانی برازان

شاید بتوان یکی از موثرترین ها در این روند سبز روستای قره داغ را گروه پرنده شناسی و پرنده نگری طرلان دانست. این گروه با حمایت دفترکمک های کوچک زیست محیطی سازمان ملل متحد (SGP) طی برنامه یی چند ساله با هدف ترویج فعالیت پرنده نگری به عنوان جایگزینی پایدار به جای درآمدهای ناپایدار و مخرب تالاب تلاش کرد در کنار برگزاری کلاس ها و ایجاد ارتباط با مردم محلی ضمن معرفی تالاب به عنوان یک مقصد گردشگری و خصوصا پرنده نگری، بسترسازی و ایجاد ظرفیت های لازم را در روستا به انجام رساند. مسوولان این گروه پیگیری های صادقانه و حضور خودجوش مردم دلسوز و فهیم روستای قره داغ را دلیل موفقیت این پروژه زیست محیطی می دانند. قابل ذکر است این پروژه بخشی از پروژه گسترده ترویج فرهنگ پرنده نگری گروه طرلان در ایران بوده که با هدف حفاظت پایدار از تنوع زیستی کشورمان و با حمایت دفتر کمک های کوچک زیست محیطی سازمان ملل متحد به انجام رسیده است.

حکیمان چراغ به دست

حضور جامعه محلی قره داغ در مراسم های خاص، کلاس های آموزشی زیست محیطی و طرح های پاکسازی را که توسط تشکل های غیردولتی محلی در خود تالاب برگزار می شود می توان از دیگر فعالیت های تاثیرگذار در این منطقه برشمرد. دهیار روستای قره داغ در این مورد می گوید که در ابتدا مردم دید روشنی از این مسائل نداشتند اما بعد از برگزاری نخستین کلاس ها در مساجد، شورا و پس از آن استقبال تورهای گردشگری بود که مردم کم کم متوجه شدند سود این برنامه ها مستقیم بر زندگی آنها تاثیر می گذارد و از اینجا به بعد مشارکت آنها هم رنگ و بوی دیگری گرفت. جالب است که یکی از کلاس های آموزشی که مردم این روستا به آن توجه خاصی نشان می دهند، کلاس های بازیافت و تفکیک در مبدا است. آقای جمشیدی می افزاید: «در این محدوده دو تشکل غیردولتی یا اصطلاحا NGOs با نام های کانون سبز گردشگری و انجمن حمایت از حیات وحش کانی برازان فعال هستند. انجمن حمایت از حیات وحش کانی برازان در ظرف یک سالی که از تاسیس آن می گذرد، دامنه فعالیت های خود را به نحوی موثر افزایش داده چنانچه حتی میاندوآب، مهاباد و بوکان نیز در ماه های اخیر به دستورکار طرح های آموزشی این انجمن اضافه شده اند.» برگزاری کلاس های آموزشی یکی از طرح های موفق این انجمن است که به زیرگروه های آموزش صنایع دستی، آموزش در مدارس، فرهنگ سازی در میان مردم، شناخت شکارچیان و کشاورزان محدوده تالاب با تاکید ویژه بر آگاه سازی قابل تفکیک است. در برهه کنونی مردم محلی با رضایت کامل حاضر شده اند که از چشمه های روستا حقابه یی را هم برای تغذیه تالاب کنار بگذارند و این حقابه همان خون تازه یی است که به همت این مردم هر ساله در رگ های کانی برازان تزریق می شود. علاوه بر این انجمن های محلی هرساله با آغاز فصل مهاجرت پرندگان، شکارچیان را در اماکنی همچون مساجد محلی گرد آورده و از وضعیت گونه های در حال انقراض همچون اردک سر سفید، مرمری، تنجه و عروس غاز با آنها صحبت می کنند. مسائلی نظیر اینکه چرا گوشت شکار گوشت خوبی نیست و چرا می تواند مضر باشد، از مواردی است که این انجمن ها توانسته اند با زبان علمی اما سلیس برای شکارچیان توضیح داده و توجیه کنند. به تایید بسیاری از مطلعان محلی شناخت نسل های جوان با ارزش های تالاب باعث شده که عملابسیاری از خانواده هایی که در گذشته به شکار اشتغال داشتند، این حرفه را کنار بگذارند و به جای آن مشارکت با دیگر اعضای جامعه محلی جهت جذب هرچه بیشتر گردشگر را ملاک قرار دهند. هدف از برگزاری این کلاس ها نیز دقیقا تاثیرگذاری در بلندمدت است چرا که شاید شکارچیان همیشه و به راحتی قانع نشوند اما تجربه مردم قره داغ نشان می دهد که صبر، همزبانی و داشتن منافع مشترک قطعا می تواند تاثیر بسزایی در موفقیت داشته باشد.

افق توسعه در سایه تاسیس شرکت تعاونی خدمات گردشگری

آقای محسن معارف پناه یکی از اعضای انجمن حمایت از حیات وحش کانی برازان و مامور محلی مستقر در ساختمان سایت پرنده نگری هستند که در سال ۹۲ موفق به دریافت عنوان قهرمان ملی تالاب و نفر برتر اکوتوریسم آبی و حفاظت از آن شدند. ایشان که در عین حال سمت مدیرعامل شرکت تعاونی خدمات گردشگری کانی برازان را دارا هستند، یکی از علاقه مندان حیات وحش و بالاخص دنیای شگفت انگیز پرندگان هستند که از اواخر سال ۸۶ و پس از آشنایی با گروه پرنده شناسی و پرنده نگری طرلان کارهای محیط زیستی خود را آغاز و هرساله بر دامنه و ابعاد آن افزوده اند. یکی از طرح های موثر و پربازده که با همت ایشان، دهیاری و جامعه محلی روستای قره داغ اجرا شده: تاسیس شرکت تعاونی خدمات گردشگری در سال ۸۹ بوده که از طریق آن نقش مردم محلی در فعالیت های گردشگری عملاپررنگ تر و معنادارتر شد. ساماندهی تعدادی از خانه های روستایی جهت اسکان گردشگران، برنامه ریزی برای تهیه اغذیه مناسب بهداشتی و محلی، تهیه تجهیزات اولیه پرنده نگری از جمله دوربین های چشمی و تلسکوپ برای گردشگران در ساختمان مربوطه سایت، چاپ و انتشار دفترچه های ثبت مشاهدات پرندگان تالاب با همکاری و حمایت مالی مردم روستا و انتشار ده ها بروشور آموزشی و تبلیغاتی با عنوان معرفی پرندگان شاخص تالاب در بین دانشجویان و دانش آموزان و کلیه بازدیدکنندگان، همکاری گسترده با سازمان محیط زیست و میراث فرهنگی از جمله فعالیت های شرکت تعاونی خدمات گردشگری کانی برازان هستند. این دوستدار محیط زیست از جمله برنامه های آتی روستا را تلاش برای تبدیل روستای قره داغ به یک روستای سبز زیست محیطی و ایجاد یک مرکز اقامت گردشگری در روستا برشمرد.

همراه و همگام از خرد تا کلان

آقای معارف پناه خاطرنشان ساختند که اجرای برنامه های آموزشی و فرهنگ سازی مشخصا باعث تاثیرپذیری مردم شده. چنانچه از حدود بیش از ۳۰ شکارچی مجوزدار این منطقه، حداقل ۷۰ الی ۸۰ درصد رغبت به شکار خصوصا در محدوده تالاب ندارند. وی افزود زمین های اطراف تالاب همیشه از این نظر مهم بوده که بتوانند آب سالمی را تحویل خود تالاب بدهند و از این نظر هم بالاخص کشاورزان همراهی و همگامی لازم را داشته اند. لایروبی، آبرسانی و برنامه ریزی عدم چرا در نقاط آسیب پذیر تالاب از جمله مواردی هستند که جامعه محلی نسبت به آنها از خود حساسیت نشان داده و می دهند. در روستا حدود هفت چشمه به نام های چشمه مردان و چشمه زنان است که بخش اعظم آب آنها به شکلی وارد تالاب می شود. جالب است که از دو یا سه سال پیش آگاه سازی به جهتی رفته که مردم دیگر سرریز شوینده ها را به تالاب جایز نمی دانند. آقای معارف پناه افزود که هر ساله با آغاز فصل بارندگی و از طریق دریچه های تالاب نسبت به تنظیم ارتفاع آب اقدام می شود تا کمترین استرس به زیستمندان وارد شود. وی در عین حال به برنامه های تغذیه دستی پرندگان اشاره کرد و گفت: «زمستان و یخبندان سال گذشته درست با رسیدن غاز خاکستری و برخی دیگر از پرندگان مهاجر به کانی برازان مصادف شد. همانند سال های قبل جامعه محلی بعد از اطلاع رسانی گسترده در سطح روستا و حتی شهر موفق شد تا با همیاری سازمان حفاظت محیط زیست، شورا، دهیاری و تشکل های غیردولتی NGOs برای پرندگان در چند نوبت غذای دستی فراهم کند.»

رو به سوی تالاب و نغمه های پرندگان

آقای معارف پناه نحوه برگزاری تورها را چنین تشریح کردند: «برگزاری تورهای پرنده نگری و گردشگری به این صورت است که پس از هماهنگی های لازم و ورود گردشگران تلاش می شود که سرویس دهی و اسکان آنها در خود روستا انجام شود چرا که از این طریق اقتصاد محلی تاثیر می پذیرد. روستای قره داغ در حال حاضر امکاناتی نظیر محل اسکان، تهیه غذاهای محلی و راهنماهای محلی را داراست. زمان اوج برگزاری تورهای گردشگری پرنده نگری در تالاب کانی برازان نیمه دوم سال و تقریبا از اواخر مهر و اواسط آبان است چرا که در این زمان گله های پرندگان مهاجر به تالاب می رسند. در این اوقات گاه تعداد تورها در ماه به دو تا سه مورد و هر گروه نیز بالغ بر ۲۵ تا ۳۰ نفر می رسد.» معمولابرخی مسافران یا گردشگرانی که مقصد سفرشان مهاباد و شهرهای همجوار است، ترجیح می دهند که در اثنای سفر خود از تالاب نیز دیدن کنند در چنین موارد خاصی گاه آمارهای قابل توجهی همچون هشت هزار گردشگر در سال ۹۲ و ۱۵ هزار گردشگر در دو ماه اول امسال برای کل این منطقه ثبت می شود اما اولویت شرکت تعاونی به گفته آقای معارف پناه، پذیرش گردشگرانی است که در خود روستا بمانند و حضور آنها چرخ های اقتصادی مردم محلی را بگرداند. اکنون گردشگران می توانند از خانه های محلی که شرکت تعاونی به این منظور ساماندهی کرده، استفاده کنند. در ۱۲ و ۱۳ فروردین سال ۹۳ نمایشگاهی دو روزه با مشارکت جمعی از تشکل های غیردولتی محلی برگزار شد که تعداد بازدیدکنندگان آن به بالغ بر پنج هزار نفر رسید. علاوه بر اینها تالاب تاکنون میزبان جمعی از مهمانان و گردشگران خارجی نیز بوده که از جمله شاخص ترین آنها می توان به حضور سفیر و سرپرست نمایندگی دفتر عمران سازمان ملل آقای بالاسوبرا مانیام مورالی، آقای گری لوبیس، نماینده مقیم برنامه توسعه سازمان ملل و ۲۵ کارشناس پاکستانی و چندین مورد دیگر اشاره کرد.

منبع خبر: روزنامه اعتماد