گام اول:
استفاده از آشیانه مصنوعی پرندگان، آری یا خیر؟
نست باکس[1]Nest Box چیست؟
نست باکسNest Box یا آشیانه‌های مصنوعی، محفظه‌هایی هستند، عموما از جنس چوب که توسط انسان‌ها ساخته و در جای مناسبی برای حیوانات (اهلی و وحشی) نصب می‌شوند. برخی از این نست باکس‌ها ویژه پرندگان ساخته می‌شوند، در واقع مکان‌هایی را به صورت آماده ایجاد می‌کنند تا پرندگان بتوانند در آن ساکن شده و لانه‌سازی کنند یا صرفاً در آن پناه بگیرند.
کشورهای اروپایی (بریتانیا) و آمریکا در این زمینه پیشگام بوده‌اند و بیشترین منابع موجود و در دسترس مربوط به آنها است. Nestwatch و Feederwatch دو برنامه نظارتی در آمریکا برای پیگیری وضعیت و روند زیست‌شناسی تولیدمثل پرندگان از این جمله هستند.
نقش آشیانه‌های مصنوعی در پژوهش‌های محیط زیستی جهان
یکی از گسترده‌ترین مطالعات انجام شده تحت پروژه Nestwatch که زیر نظر لابراتوار دانشگاه پرنده‌شناسی کرنل[2] در آمریکا صورت گرفته، بیش از سی سال در حال انجام و پیگیری است. در این پروژه با دادن راهنمایی در زمینه نیازهای پرندگان، ساخت و نصب نست باکس‌های استاندارد در محیط‌های شهری در یک برنامه سالانه از هزاران داوطلب در کشور می‌خواهند تا مشاهدات خود از آشیانه‌ها را ارسال و به اشتراک بگذارند.
این تلاش‌ها به اطلاعات مهمی برای درک تحقیق و حفاظت از پرندگان و زیستگاه‌های آن ها کمک می‌کند. این اطلاعات شامل، گونه پرنده ساکن در نست باکس‌ها، تعداد تخم‌ها، تعداد تخم‌های هچ[3] شده، تعداد جوجه‌هایی که به سلامت لانه را ترک می‌کنند و ... هستند. پژوهشگران با تلفیق این اطلاعات با داده‌های آب و هوایی، کشاورزی، آلاینده‌های موجود و توسعه شهری می‌توانند تاثیر فعالیت‌های انسانی و تغییرات را بهتر و راحت‌تر مطالعه کنند. به عنوان مثال: سمپاشی صورت گرفته در یک نقطه از شهر بر روی میزان زادآوری گونه پرندگان نسبت به سال‌های گذشته تاثیرگذار بوده است؟ استفاده از گونه گیاهی غیربومی (آ) یا حضور گونه مهاجم (ب) چه تاثیری بر تولیدمثل پرندگان در یک محدوده خاص داشته است؟ دانشمندان می‌کوشند تا با استفاده از کمک‌های همگانی پاسخ و راه حلی برای این سوالات بیابند.
در بریتانیا نیز بیش از بیست سال است از تاریخ ۱۴ تا ۲۱ فوریه به عنوان هفته ملی نست باکس‌ها[4] شناخته شده و مورد توجه قرار می‌گیرد. این رویداد سالانه با روز ولنتاین آغاز می‌شود زیرا این تاریخ را مصادف با آغاز رفتارهای عاشقانه پرندگان در بریتانیا می‌دانند. این روز بهانه‌ای می‌شود تا با جذب مردم و خصوصا کودکان به فعالیت سرگرم‌کننده ساخت آشیانه آنها را هر چه بیشتر با اهمیت حفظ پوشش گیاهان بومی در زیستگاه پرندگان، عوامل تخریب محیط زیست و پرندگان سازگار با محیط شهری آشنا کنند، علاوه بر این از مردم خواسته می‌شود تا با آموزش‌هایی که قبلا دیده‌اند و رعایت پروتکل‌های حفاظتی پرندگان مشاهداتشان از آشیانه‌های مصنوعی که نصب کرده‌اند را به اشتراک بگذارند.
نقش آشیانه های مصنوعی در به خطر انداختن پرندگان
آنچه که دوستداران پرندگان و حیات‌وحش را نگران می‌کند این است که آیا ممکن است نست باکس‌ها به نوعی دخالت در طبیعت محسوب و زندگی پرندگان را با خطر بیشتر مواجه کنند؟
تقریبا تمام فعالیت‌های انسانی بر روی کره زمین متقابلاً بر طبیعت تاثیرگذار است با این وجود استفاده از آشیانه مصنوعی در دنیا به عنوان یکی از روش های مطالعاتی و جذب پرندگان به خصوص در محیط‌های شهری پذیرفته شده است.
ساخت و نصب آشیانه‌ها نیازمند داشتن دانش در این زمینه است یک آشیانه غیراستاندارد حتی در صورت پذیرفته شدن توسط پرندگان و زادآوری در آن میتواند تبدیل به یک تله اکولوژیکی[5] شود. تله‌های اکولوژیکی سناریوهایی هستند که در آن ها موجودات در زیستگاه‌های بی‌کیفیت فعال شده و زندگی می‌کنند. پرندگان برای آشیانه‌سازی به طور طبیعی پیوسته از زیستگاه‌ها بازدید کرده و با توجه به نشانه‌ها که شامل: دردسترس بودن آب و غذا، پوشش گیاهی منطقه، پناهگاه امن و تراکم جمعیت شکارگران طبیعی و غیر است بهترین منطقه را برای ساخت آشیانه و جوجه‌آوری انتخاب می‌کنند. از نگاه ما یک فضای سبز پر از درختان، پوشش گیاهی و آبنما در شهر میتواند زیستگاه مناسبی برای پرندگان باشند اما روابط بسیار پیچیده‌تر و فراتر از نگاه ما است. نشانه‌ها در یک محیط انسان ساخت یا اصلاح شده می‌توانند گمراه کننده باشند در یک زیستگاه طبیعی علایم و نشانه‌ها با کیفیت یک زیستگاه ارتباط مستقیم دارد. در یک زیستگاه انسان ساخت توجه نکردن به جزيیات رفتار پرندگان و ارتباط با زیستگاه میتواند ایجاد آسیب کند. به طور مثال از بین رفتن پوشش گیاهی بومی و جایگزینی گیاهان غیر بومی میتواند جوجه پرندگان در نست باکس ها را با کمبود حشرات و یا فراهم آوردن غذای کم کیفیت نسبت به گیاهان بومی روبرو کند.[6]
جایگاه آشیانه‌های مصنوعی در ایران
در کشور ما ایران، مطالعات گسترده و هماهنگی در این زمینه انجام نشده و یا بسیار کم و نتایج در دسترس همگان نیست بنابراین، باتوجه به گسترش استفاده از آشیانه‌های مصنوعی و متاسفانه رعایت کمترین استانداردهای ممکن در ساخت آشیانه‌های موجود، این نگرانی که از سمت دوستداران دلسوز محیط زیست با ذکر این جمله مطرح می‌شود که: پرندگان هیچ نیازی به آشیانه‌های مصنوعی ساخته شده توسط ما ندارند و این آشیانه‌ها آنها را با خطر مواجه می کند! هشداری کاملا درست و قابل تامل است. از طرفی پتانسیل بالای نست باکس‌ها در امر آموزش و بیان ساده روابط پیچیده بین گونه‌ها در اکوسیستم برای تمام اقشار جامعه و به خصوص خردسالان نباید نادیده گرفته شود. لازم است تا با مطالعه و مشورت با اساتید، این دانش بومی‌سازی شده و اطلاعات در اختیار افراد علاقمند قرار داده شود. آشیانه‌های مصنوعی در واقع ابزارهایی هستند که مانند هر ابزار دیگری برای سودمند واقع شدن نیاز به آموزش در استفاده دارند. این ابزارها در صورت هدفدار بودن می توانند با جلب مشارکت و توجه افکار عمومی به این مهم که برای داشتن یک نست باکس فعال و حضور پرندگان زیبا و مشاهده رفتارهای هیجان‌انگیز آشیانه‌سازی و جوجه‌آوری در محل زندگی خود نیز لازم است مواردی چون پوشش گیاهی، آب و هوا سالم نگه‌داشته شوند و در انتها در امر حفاظت از پرندگان و زیستگاه‌ها کارآمد باشند.
[1] Nestbox
[2] Cornell Lab of Ornithology
[3] Hatching eggs
[4] National Nest Box Week(British Trust for Ornithology)
[5] Ecological traps
[6] Urbanization and nest building birds,27 International Ornithological Congress,Vancouver,Canada,19-26 August 2018, Journal of ornithology160,841-860/(20190